Tarih, zaferleri erkeklerin omuzlarına yükleyen bir anlatıya sahiptir. Meğer gökyüzündeki yıldızların haritasını çıkaran, DNA’nın sarmalını aydınlatan, ormanları tekrar hayata döndüren ve teknolojinin temellerini atan bayanlar, birçok vakit bu kıssaların dipnotlarında kaldı. “Kadın Tarihi Ayı” kabul edilen Mart ayında, dünyayı değiştiren lakin gölgede bırakılan bu bayanların izini sürmek istiyorum.
Elimizde cep telefonu olmadan ne dışarı çıkabiliyoruz ne de dünyaya bakabiliyoruz. Cep telefonu algoritması, hayatımızın baht çizgilerini çizmeye başladı. Algoritma sözü, El Harizm’den geliyor. Al Harizm bir Türk. Bizim okullarda Maveraünnehir olarak öğrendiğimiz Amuderya ve Siniderya ırmaklarının batısında bir bölgede doğup yaşamış ve 800’lü yılların başında Bağdat’ta Bilgelik Evi’ni kurmuş bilim insanı. Mevzuyla ilgili bir adım daha atınca, algoritmanın öncülerinden birinin bir bayan olduğunu görüyoruz.
Algoritmanın öncülerinden
İngiliz matematikçi Ada Lovelace, Charles Babbage’in Analitik Makine’si için birinci bilgisayar algoritmasını yazan kişi olarak kabul edilir. Şair Lord Byron’un kızı olması, onu sözleri yaratıcı ikliminde, farklı bakış açıları kazanmasını sağlamış olabilir. Lakin asıl onu, şiirin romantizminden matematiğe bir nevi yönlendiren annesidir.
1843’te, yalnızca bir hesap makinesi olarak görülen Analitik Makine’nin aslında semboller üzerinde süreç yapabileceğini ve müzik yahut metin üzere sembolik içerikleri işleyebileceğini öngördü. Bernoulli sayılarını hesaplamak için birinci bilgisayar algoritmasını yazdı. Bilgisayarların yalnızca hesaplama yapmakla kalmayıp, daha geniş fonksiyonlara sahip olabileceğini öngördü. Bunu 180 yıl evvel yapması manidardır.
Lovelace’in annesi, kızının babasının şairlik eğilimlerini miras almasından endişelendiği için, ona çok disiplinli bir matematik eğitimi aldırdı. Bu katı eğitim, ironik bir formda, Ada’nın yaratıcı fikir ile analitik kanıyı birleştirerek bilgisayar biliminin temellerini atmasına yardımcı oldu. ‘Analitik Makine, bizim yönlendirmemiz doğrultusunda işlediği şeyleri dokur. Cebirsel desenler dokuyabilir, tıpkı tezgâhın çiçek ve yaprak desenleri dokuması üzere.’
Ada’nın öyküsü beni tarihin öbür ünlenmemiş hatta unutulmuş öncü ve önder bayanların kıssalarını araştırmama yöneltti.
Antik bilgeliğin fedaisi: Hypatia
M.Ö. 350 civarında İskenderiye’de doğan Hypatia, matematik, astronomi ve ideolojinin kesişiminde bir yıldız üzere parladı. Babası Theon’un öğrencisi olarak başladığı hayatı, İskenderiye Kütüphanesi’nde öğretmenliğe uzandı. Astrolabın geliştirilmesine katkıda bulunduğu söylenir. Bu alet, gökyüzünü ölçmenin birinci anahtarlarından biriydi. Fakat Hypatia’nın trajedisi, bilgeliğinin tehdidiydi. 415’te dini fanatikler tarafından öldürüldüğünde, yüreği ve sorgulayıcı ruhu bir sembol oldu.
Bir öğrencisinin romantik ilgisine karşılık olarak kirli bir bez fırlatıp, “Benim ilgilendiğim bu değil, hakikat!” dediği anlatılır. “Bildiğini düşündüğün her şeyi sorgula,” kelamı de ona atfedilir. Bu, onun ideolojisinin özünü yansıtır. Hypatia, bilimin baskıya karşı direnişinin birinci şehitlerinden biri olarak tarihe geçti.
Dünyanın birinci üniversitesinin kurucusu: Fatima al-Fihri
Faslı bir bayan olan Fatima al-Fihri, 859 yılında Al-Qarawiyyin Üniversitesi’ni kurarak çağdaş akademik sistemin temelini attı. Batı dünyasında Bologna ve Oxford üzere üniversiteler daha sonra açılırken, onun kurduğu üniversite hâlâ eğitim vermeye devam ediyor. Fakat ismi, birçok eğitim tarihçisinin bile bilmediği bir noktada kalmış durumda.
Fatima al-Fihri, dünyanın en eski daima çalışan üniversitesi olan Fas’taki Al-Qarawiyyin Üniversitesi’nin kurucusuydu. Bir tüccar ailesinden gelen Tunuslu Müslüman bir bayandı.
Miras kalan servetini kullanarak, matematik, astronomi, tıp, kimya, tarih ve İslami çalışmalar eğitimi veren bir merkez inşa ettirdi. Kurduğu üniversite, Avrupa’daki birçok üniversiteye model oluşturdu ve UNESCO tarafından dünyanın en eski daima çalışan üniversitesi olarak tanınıyor.
Al-Fihri, rivayete nazaran, inşaat tamamlanana kadar oruç tutacağına dair yemin etti ve bu yemini tuttu. İnşaat tamamlandığında şükür secdesi yapmış ve o ana kadar hiçbir ziyafete katılmadı.
Kurduğu üniversite, İbn Rüşd (Averroes), İbn Haldun, Maimonides üzere pek çok bilim ve fikir insanını yetiştirdi. Bayanların eğitim ve bilime katkılarının İslam dünyasında uzun bir geçmişi olduğunu gösteriyor.
Afrika’da her vakit yeni keşfedilecek çok zenginliklerin olduğunu düşünüyorum. Dünyanın en eski hala yaşayan iki kütüphanesinden biri de olan Afrika’dadır. 1300’lü yıllarda Mali’nin başşehri Timbuktu’da kurulmuş olan kütüphane bugün hala Sankore Üniversitesi bünyesinde hizmet veriyor.
Gökyüzünden başlayan bir ihtilal: Caroline Herschel
Caroline Herschel, 1750’de Almanya’da doğduğunda, ailesi onun asla evlenmeyeceğini ve bir hizmetçi olarak hayatını geçireceğini düşünüyordu. Tifüsün genç vücudunda bıraktığı izler, fizikî olarak küçük bir bayan yaratmıştı, lakin ruhu kozmosun hudutlarını zorlayacak kadar büyüktü. Kardeşi William’ın peşinden Bath’a kaçtığında, astronomiye ilgisizdi. Ta ki teleskopun büyülü gözünden gökyüzüne bakana dek. 1782’de, bir kuyruklu yıldızı kendi gözleriyle birinci defa gördüğünde, tarihe bir bayan tarafından keşfedilen birinci kuyruklu yıldız kayda geçti. Akabinde yedi tane daha buldu. William’ın asistanı olarak başladığı seyahat, onu İngiltere’nin birinci profesyonel bayan astronomu yaptı. Kral III. George’un maaş verdiği bir gökbilimci oldu.
Caroline, William’ın müşahedelerini titizlikle kaydederken, bir yandan da teleskop aynalarını parlatırdı. Bir gece, uykusuzluktan bitap düşmüşken, “William, bu yıldızlar beni çağırıyor, lakin aynalar beni zincire vuruyor!” diye yakındığı söylenir. Yeniden de o zincirleri kırdı ve kendi seyir defterini tutmaya başladı. Mirası, Yeni Genel Katalog’un temelini oluşturdu. Bu katalog, hâlâ gökbilimcilerin yıldızları düzenlemek için kullandığı bir rehberdir.
Ormanın kalbinden dünyaya: Jane Goodall
Jane Goodall, 1960’ta Tanzanya’nın Gombe ormanlarına adım attığında, elinde bir defter ve bir dürbünden öteki bir şey yoktu. Resmi bir bilim eğitimi almamış 26 yaşındaki bu genç bayan, şempanzelerin alet kullandığını gözlemlediğinde, insan merkezli bilim anlayışını yerle bir etti. “David Greybeard” ismini verdiği bir şempanzenin termit avlamak için kol kullandığını gördüğünde, “İnsan artık yalnız değil,” diye yazmıştı günlüğüne. Goodall’ın empatik yaklaşımı yani deneklerine isimler vermesi, hislerini tanıması, bilim dünyasında alay konusu oldu, lakin vakit onu haklı çıkardı.
Gombe’de bir sabah, şempanzeler ortasında bir uyuşmazlığa şahit olduğunda, “İnsanlar da farklı değil,” diye mırıldanmış ve bu müşahede, şempanzelerin savaş gibisi davranışlarını belgeleyen birinci adımı atmıştı. Bugün, 90’lı yaşlarında hâlâ dünyayı dolaşarak umut iletisi yayıyor: “Yaptıkların fark yaratıyor ve ne tıp bir fark yaratmak istediğine karar vermelisin.” Jane’in mirası, sırf primatoloji değil, etraf şuuru ve insanlık anlayışımızdır.
Bugün yapay zeka ile hayvanların lisanını çözmek mümkün olacaksa, bunda Goodal’ın kıymetli hissesi olduğunu unutmayın!
Güzellikten teknolojiye: Hedy Lamarr
Hedy Lamarr, 1940’larda Hollywood’un parlayan yıldızıydı fakat gerçek parlaklığı laboratuvarda ortaya çıktı. II. Dünya Savaşı sırasında, mucit George Antheil ile birlikte “frekans atlamalı yayılım” teknolojisini geliştirdi. Bu, Wi-Fi, Bluetooth ve GPS’in temelini atan bir buluştu. Fikri, piyano tuşlarının ritminden esinlenmişti. Bir çekim ortasında Antheil’in piyano çalmasını izlerken doğmuştu bu deha.
Lamarr, buluşunu orduya sunduğunda, “siz sinemalarda oynayın, savaşı bize bırakın” yanıtını aldı. “Herhangi bir hoş kız aptal görünebilira ma ben zekamı gizlemek zorunda kaldım” demesi, onun toplumun ona biçtiği rolü nasıl aştığını gösteriyor. Lamarr’ın mirası, bugün cebinizdeki telefonda yaşıyor. Ve Wi-Fi’si, Franklin’in DNA’sı, Noether’in fizikî maddeleri çağdaş dünyayı inşa etti.
Toprağın savaşçısı: Wangari Maathai
Toprağın savaşçısı: Wangari Maathai
Wangari Maathai, 1977’de Kenya’da Yeşil Nesil Hareketi’ni başlattığında, ağaç dikmenin ötesine geçti. Bayanlara ekonomik güç, etrafa nefes kazandırdı. 50 milyondan fazla ağaç dikildi, otoriter rejime karşı duruldu. 2004’te Nobel Barış Ödülü’nü alan birinci Afrikalı bayan oldu. Bir seferinde, ağaç dikme protestosu sırasında polis tarafından gözaltına alındığında, özgür bırakıldığında “Ağaçlar benim silahım,” dedi. Bu kelam onun tabiatla barış çabasını özetliyor.
“Toprak anayı iyileştirdiğimizde, kendimizi de iyileştiririz” kelamı, Maathai’nin vizyonunu yansıtır. Mirası, sürdürülebilirlik ve adaletin global bir davetidir. Ve Maathai’nin ağaçları, Goodall’ın korumacılığı gezegenimizi kurtarmaya devam ediyor.
DNA’nın sessiz kahramanı: Rosalind Franklin
Rosalind Franklin’in “Fotoğraf 51”i, 1952’de DNA’nın çift sarmal yapısını ortaya koydu, lakin Nobel Ödülü’nü Watson ve Crick aldı. Franklin, X-ışını kristalografisiyle virüslerin sırlarını da çözdü. Bir asistanı, “Rosalind, bilgilere âşıktı, bir deneyin sonucunu görmek için sabaha kadar uyumazdı,” demişti.
“Bilim ve günlük ömür birbirinden ayrılamaz,” kelamıyla Franklin, bilgiyi insanlık için bir araç olarak gördü. Mirası, genetik biliminin temel taşlarından biridir.
Fiziğin matematiksel şairi: Emmy Noether
Emmy Noether’in “Noether Teoremi” simetri ile korunum maddelerini birleştirerek çağdaş fiziği şekillendirdi. Soyut cebirde ihtilal yarattı ancak bir bayan olarak akademide uzun mühlet dışlandı. Nazi Almanyası’ndan kaçıp ABD’ye sığındığında, “Matematik cinsiyet tanımaz” diyerek öğrencilerine ilham verdi.
“Benim tekniklerim, sorunların özüne inmeyi amaçlar” kelamı, onun sade fakat derin yaklaşımını yansıtır. Einstein’ın “deha” dediği Noether, kozmosun matematiğini yazanlardan biriydi.
Görünmez kahramanların görünür mirası
Caroline’ın kuyruklu yıldızları, Jane’in şempanzeleri, Hypatia’nın astrolabı, Hedy’nin frekansları, Wangari’nin ağaçları, Rosalind’in DNA’sı, Emmy’nin teoremleri tarihin akışını değiştirdi.
Bu bayanların öyküleri, cinsiyet eşitsizliğinin bilim ve toplum üzerindeki yıkıcı tesirini gözler önüne seriyor. Emmy Noether’in matematiğe kattığı ihtilal (Noether Teoremi), Lise Meitner’in nükleer fizyondaki rolü yahut Alice Ball’ın cüzzam tedavisindeki çığır açıcı katkısı, erkek meslektaşların gölgesinde kaldı. Pekala neden?
Kadınların çalışmaları ya “asistanlık” olarak küçümsendi ya da erkekler ismine yayımlandı. “Kadınlar duygusaldır, bilim yapamaz” üzere kalıplar, dehaların önünü tıkadı. Erkek hâkim tarih yazımı, bayanları “istisna” olarak lanse etti.
Ortak noktaları, cüretleri ve azimleriyle mahzurları aşmaları, lakin çoklukla erkek gölgelerde kaybolmalarıdır. Bayan Tarihi Ayı, onların görünmez kahramanlıklarını görünür kılmak için bir fırsattır. Onların mirası, bilimden etrafa, teknolojiden ideolojiye kadar insanlığın her köşesinde yaşıyor. Ünlü olanlar da kalbimizde ve aklımızdadır…
Bu bayanlar, bize şunu hatırlatıyor: Tarih, eksik anlatılmış bir öyküdür. Onların seslerini yükseltmek, eşitlik ve adalet için bir adımdır. Bayan Tarihi Ayı, bu gölgedeki ışıkları kutlayalım ve gelecek jenerasyonlara taşıyalım. Zira her biri, başka bir kutup yıldızıydı. Siz de ne tıp bir fark yaratmak istediğinize karar verin. Jane Goodall’ın dediği üzere, “Her birey bir fark yaratır.” Bu bayanlar, bunu kanıtladı…
Linkedln
X
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen müelliflerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio